ایران به روایت احمد آل‌یاسین

توسعه به مثابه ورود به میدان عمل

(سجاد کریم‌زاده)

میهن‌­دوستی گسست ناپذیر

مهندس احمد آل یاسین از آن دست پژوهشگرانی است که بیش از آن که از مسیر تئوری توسعه به مفاهیم توسعه نزدیک شده باشد، به واسطه مسئولیت‌های اجرایی گوناگون پیش و پس از انقلاب ۱۳۵۷ با مفاهیم و مقتضیات توسعه آشنا شده و آسیب­‌های توسعه در ایران را از نزدیک لمس کرده است. اجرای چندین پروژه بزرگ مربوط به توسعه منابع آب مانند سدهای انحرافی؛ سدهای مخزنی دز؛  کارون یک و تنظیمی دز؛ ۱۴۰ هزار هکتار شبکه های آبیاری و زهکشی دز و گتوند؛  تولید، انتقال و توزیع ۱۵۰۰ مگاوات برق از یک سو؛ همچنین تجربه کار در فضای سیاسی قبل و بعد از سال ۱۳۵۷ و تمایزات این دو دوره سیاسی و همچنین چالش‌های فضای انقلابی از سوی دیگر، آل یاسین را در موقعیتی قرار داده که درکی بی‌واسطه از موانع و مسائل توسعه در ایران به دست آورد. از ایشان چند جلد کتاب در زمینه توسعه ایران منتشر شده است که عموما حاصل اضافه شدن تجربیات آل یاسین از مدیریت پروژه‌های عمرانی به پژوهش‌های ایشان است. مهم­ترین آثار ایشان کتاب­‌های بحران آب، ایران و شاخص های جهانی توسعه،  سبب شناسی توسعه نیافتگی در ایران و تاریخچه برنامه‌ریزی توسعه در ایران است. به سبب همین پژوهش‌ها مجموعه ایران پایدار در آبان ماه ۱۴۰۱ گفتگویی با مهندس آل یاسین ترتیب داده است تا مخاطبان با نظام فکری، دغدغه‌ها و ایران­‌دوستی یکی از نخبگان توسعه در ایران آشنا شوند.

عقلانیت حلقه گم شده توسعه در ایران

فراتر از حس میهن پرستی و علاقه ای که او به آبادانی ایران نشان می­‌دهد و عمری که در این راه صرف کرده، تجربیات او درس‌های بزرگی برای هر سیاست‌گذار یا سیاست­‌پژوه توسعه را در دل خود جای داده است. بدون توجه به این گنجینه دانش و تجربیات بی‌واسطه افرادی مانند آل یاسین احتمالا برنامه‌های توسعه و پیشرفت ایران با چالش­‌های نامرئی مواجه می­‌شوند که احتمالا‌‌ هیچ تئوریسین و سیاست‌مداری به اندازه آل یاسین و آل یاسین‌ها توان فهم و تشریح آن­ها را نخواهند داشت.

آن­چه آل یاسین از مقایسه کارگاه‌های پیمانکارهای ایرانی با پیمانکارهای خارجی برداشت کرده بود، مسؤولیت پذیری؛ نظم و برنامه­‌ریزی دقیق کاری در شرکت­‌های خارجی و پروژه­‌هایی که اجرا می‌کردند در مقایسه با بی­‌نظمی، فقدان اخلاق حرفه ای و گفتمان سنتی حاکم بر برخی شرکت‌های پیمان­کاری ایرانی در دهه ۱۳۳۰ و اوایل دهه ۱۳۴۰ است. اگر بخواهیم ترجمانی جامعه‌شناختی از صحبت‌های آل یاسین عرضه کنیم او در واقع مفهوم وبری عقلانیت ابزاری را مد نظر دارد. نمی‌توان پروژه عمرانی و به طریق اولی توسعه را در دستور کار داشت، اما تصمیم­‌سازی و اجرای پروژه­‌ها را منوط و مشروط به این نوع از عقلانیت نکرد. آنچه از سخنان آل یاسین بر می‌آید این است که کنش­‌های توسعه‌ای مبتنی بر محاسبات عقلانی در دوران پیش از انقلاب در حال شکل­‌گیری بوده است به گونه­‌ای که علی‌رغم ضعف‌های موجود اما افراد شایسته‌ای که به دنبال کار خالصانه و به دور از منافع شخصی بوده‌اند مانعی پیش روی خود نمی­‌دیده‌­اند. اما این رشد عقلانیت در دوران پس از انقلاب ادامه پیدا نکرده است. این برداشت از تاریخ شفاهی که آل یاسین راوی آن است از آن روی اهمیت خود را بیشتر نشان می­‌دهد که به پروژه­‌های بی حاصلی رجوع کنیم که تنها پس از اجرای آن­ها مشخص شده که چیزی جز هدر دادن منابع ملی و آسیب‌های جدی به محیط زیست به همراه نداشته­‌اند. شاید نزدیک‌ترین تجربه­‌ای که بیش از همه به فضای فعالیتی آل یاسین نیز نزدیک باشد، پروژه سد گتوند و فرایند خشک شدن دریاچه ارومیه؛ تخلیه آبهای زیرزمینی و بسیاری طرح های اجرا شده فاقد توجیه اجتماعی؛ اقتصادی و فنی باشد. پروزه سد گتوند پروژه­ای است که کارشناسان از آن با عنوان فاجعه یاد می‌کنند. پروژه­ای ناموفق و خالی از هرگونه عقلانیت که طبیعتا برای فردی مانند آل یاسین با آن گذشته درخشان در خوزستان رنجی دو چندان را به همراه دارد.

بازتولید استبداد در فرهنگ عمومی عامل توسعه نیافتگی

آل یاسین مهم‌ترین عامل وضعیت موجود در ایران را در دل فرهنگ و تاریخ ایران جستجو می­‌کند. به باور او وضعیتی که ایران امروز را ساخته و مسائل مبتلا به آن را باعث شده است، ریشه در تاریخ طولانی­‌ای از بازتولید استبداد در ایران و روحیه انفعالی، دروغ، تملق و چاپلوسی در میان بیشتر مردم دارد. او همچنین نقش عوامل ایدئولوژیک را هم از نظر دور نمی­‌دارد. به باور او یک گزاره مذهبی از جانب امام محمد غزالی آن چنان اثر منفی‌ای در تولید علم در ایران داشته است که به مدت ۸ قرن اندیشیدن در ایران کاملا متوقف شده است. اگرچه این زوال اندیشه را نمی‌توان تنها به یک فتوای فقهی مربوط دانست و بی شک عوامل بسیار دیگری نیز در این خاموشی اندیشه­‌ورزی و کم رنگ شدن نظام‌های علمی در این دوران نقش داشته‌اند، اما نگاه چند وجهی آل یاسین به عنوان مهندسی تکنوکرات که تمام عمر خود را در راه به سرانجام رساندن پروژه‌های توسعه‌ای زیرساختی بوده، قابل ستایش است. او علل و عوامل نزدیک­‌تری مانند فقدان پارادیم توسعه‌خواهی در دوران معاصر و بخصوص پس از انقلاب را نیز در ایدئولوژی جستجو می­‌کند. آل یاسین هنگام صحبت از تحولات انقلاب ۱۳۵۷ و اثرآن بر سازوکارها و فرآیندهای سیاستی و عمرانی، بیش از هر چیز بر ایدئولوژی­‌های ضد امپریالیسم  اشاره می­‌کند که کالای رایج روزهای انقلاب و سال‌های ابتدایی پس از آن بوده است. تفکری که خود را در مقابل امپریالیسم قرار می­‌دهد، خواه ناخواه به سمت راهبرد خودکفایی در اقتصاد سوق می­‌‌یابد. اتفاقی که از نظر فردی مانند آل یاسین که به خوبی با کمبودهای مادی و طبیعی سرزمین ایران آشناست، اتفاق مبارکی نیست.

سیاست دستوری به دور از محاسبه و توسعه نیافتگی

البته انتقادات او به نظام برنامه‌ریزی­ در دوران پس از انقلاب به این معنا نیست که او نگاهی کاملا رمانتیک و با حسرت نسبت به پیش از انقلاب داشته باشد، او به نوع برنامه‌ریزی و گفتمان حاکم بر دوران پهلوی و نوع نگاه شخص محمدرضا شاه به توسعه انتقاداتی را وارد می‌داند. به گفته آل یاسین، مهم‌ترین ایراد و مانع توسعه پیش از انقلاب وجود بوروکراسی ناکارآمد بوده است. تا جایی که او نقل می‌کند که برای گرفتن اعتبارات لازم جهت پیشبرد پروژه­‌هایی که مدیریت آن را برعهده داشته، ناچار به روش‌های غیرمعمولی متوسل شده است. او همچنین انتقاداتی را به شخص محمدرضا شاه پهلوی وارد می­‌داند. از نظر آل یاسین رضا شاه و محمدرضا شاه هر دو دیکتاتور و مستبد بوده‌اند و به طور خاص محمدرضاشاه بیش از آن­که مبتنی و متکی بر برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری کارشناسی شده به پیشبرد توسعه کمک کند، با پول پاشی‌های بی حساب و کتاب و بی توجهی به مقتضیات فنی و تکنیکی توسعه تا حد زیادی منابع حاصل از فروش نفت با قیمت بالا را به هدر داده است. در حالیکه برنامه چهارم توسعه پیش از انقلاب نقطه درخشان تاریخ توسعه در ایران است، با بالا رفتن قیمت نفت طی برنامه پنجم به یکباره توسعه از مسیر عقلانیت خارج می­‌شود. سوال مهم و اساسی و درس بزرگ روایت آل یاسین از برنامه‌های توسعه درست در همین نقطه خود را نشان می­‌دهد. برنامه‌ریزی جهت توسعه صرفا با تصمیمات دستوری و اتکای صرف به منابع حاصل از فروش مواد خام امکان­‌پذیر نیست. اما عدم عقلانیت در برنامه‌ریزی علی‌رغم وجود چنین تجربه‌های تلخی که به باور آل یاسین علت انقلاب ۱۳۵۷ بوده است، در دوران پس از انقلاب با شدتی به مراتب بیشتر ادامه یافته است؛ و در چنین نقطه‌ای است که دوران پهلوی برای آل یاسین وجهی نوستالژیک پیدا می­‌کند. او معتقد است با وجود تمام کمبودها، چالش­‌ها، فساد اداری و بوروکراتیک و ناکارآمدی‌های دوران پهلوی، در این دوران برای نخبگان توسعه خواه امکان کار کردن وجود داشته است؛ اما این امکان در دوران پس از انقلاب از امثال آل یاسین گرفته شده است.

آل یاسین به عنوان مهندسی کارکشته و میهن­‌دوست، بیش از هر چیز نگران سرزمین و زیست­‌پذیری آن است. اگرچه پس از انقلاب به حاشیه رانده می­‌شود و از «ساختن» به عنوان کاری که عمر خود را وقف آن کرده دور می ماند، اما بیش از خود و منافع شخصی، دل نگران است که نظام سیاسی از منابع سرزمین به خوبی «محافظت و صیانت» نکرده است. او با پیش کشیدن بحران آب به عنوان جدی­‌ترین مسئله ایران درکتابی به همین نام در سال ۱۳۸۳ به دنبال اثبات همین نکته است. بی‌برنامگی در توسعه و اتخاذ تصمیماتی به دور از درک اقلیمی و جغرافیای طبیعی سبب  بروز وضعیت بی آینده ایران شده‌اند.

نقش روشنفکر: عالم بی عمل یا کنشگری فعال

فارغ از نقش دولت در به وجود آمدن توسعه نیافتگی؛ او از انفعال جامعه روشنفکری نیز گله­‌مند است. به گفته او روشنفکران جسارت لازم برای رفتن به مقابله با توسعه نیافتگی را نداشته‌اند و هزینه‌های لازم برای قرار گرفتن کشور در مسیر توسعه را نپرداخته‌اند. اگرچه تلاش­‌های جسته و گریخته­‌ای صورت گرفته است؛ اما کنشگری روشنفکران به باور آل یاسین به اندازه کافی منسجم و اثربخش نبوده است. او روشنفکران حال حاضر را با افرادی مانند محمدعلی فروغی و قوام السلطنه مقایسه می­‌کند که با تمام قوا برای مدرنیزاسیون ایران کوشیده‌اند در حالی‌که نخبگان قشر روشنفکری حال حاضر ایران، تنها مباحثی را به شکل تئوریک مطرح می‌کنند. آل یاسین البته منکر اهمیت این مباحث نیست؛ اما این مباحثات را کافی نمی‌داند. او معتقد است این مباحثات آکادمیک و تئوریک راه به توسعه نمی­‌برند و صرفا در میان عده­ای معدود از روشنفکران و طرفداران و همفکران‌شان می­‌چرخد و از این دایره خارج نمی‌شود. به همین سبب است که او به گفته خود چندسالی­ست از چنین مجامعی دوری جسته و به دنبال راهی برای نشان دادن عوامل توسعه نیافتگی بر پایه واقعیت‌های تاریخی و ارائه راهبردهایی برای توسعه است.

روایت آل یاسین از ایران و وضعیت کنونی و مسائل ایران اگرچه ممکن است خالی از بحث­‌های فنی علوم انسانی باشد، اما تجربه‌های زیسته یک مهندس دغدغه­‌مند و وطن‌دوست است که گام­‌های مهمی در جهت پیشرفت و آبادانی کشور برداشته است. همچنین تاریخی از چالش‌ها و فرصت­‌های توسعه در گنجینه دانش و تجربه آل یاسین نهفته است. مهندسی که آن­گونه که خود عنوان می‌کند «در کارگاه می‌اندیشد» و نه در عالم انتزاع.

نسخه صوتی این گفتگو در کانال تلگرام و سایت ایران پایدار و نسخه تصویری آن درکانال آپارات و یوتیوب ایران پایدار در دسترس است.